Bánh chưng, bánh dày đã có không ít thay đổi qua hàng ngàn năm lịch sử. Xưa kia, mỗi dịp Tết đến xuân về, các gia đình thường hội họp lại bên nhau, cùng quây quần gói bánh, canh bếp lửa hồng chờ luộc bánh chín. Ngày nay, cuộc sống bộn bề, nhiều người tha hương, bánh chưng, bánh dày trở thành thức quà không còn quá nhiều ý nghĩa khi được bày bán ở khắp nơi vào ngày Tết. Tuy nhiên, nếu ngược dòng thời gian tìm về nguồn cội của hai loại bánh này cũng như giá trị văn hóa chứa đựng bên trong đó. Có lẽ chúng ta sẽ càng tự hào hơn mỗi khi thưởng thức bánh chưng, bánh dày.
Bánh chưng là phát minh đáng tự hào của người Việt
Mỗi khi Tết đến xuân về, người Việt dù có đi đâu cũng không bao giờ thiếu bánh chưng, bánh dày trong mâm cỗ Tết cổ truyền. Nhà nào cũng có dăm ba cặp bánh để cúng gia tiên. Có thể nói, bánh chưng bánh dày trong tâm thức người Việt là truyền thống “uống nước nhớ nguồn”. Là món ăn đặc trưng của dân tộc trong những ngày đầu năm mới.
Trong lịch sử tiến hóa nhân loại, nền văn minh tìm ra lửa đã đưa loài người từ bỏ tục ăn sống bước vào thời kỳ ăn chín. Nhưng cơ bản món nướng chưa phải là sự dụng công của quy trình chế biến. Bánh chưng của người Việt Nam là một bước tiến mới của loài người. Có các dụng cụ bếp, cách thức nấu không trực tiếp với lửa. Và có sự chế biến cầu kỳ phối hợp gạo nếp với các loại ngũ cốc và thịt động vật. Thể hiện nền văn minh lúa nước phát triển qua giai đoạn nuôi trồng.
Hạt gạo nếp vừa là biểu tượng văn hóa lịch sử. Vừa là nguyên liệu vô giá được sánh như “hạt ngọc trời ban” được hóa thân vào vô vàn những món ăn dân dã đậm đà bản sắc. Và cả những món ăn tinh tế, cao sang. Một nguyên liệu chính nuôi sống con người. Cũng có thể trở thành những món ăn chơi thỏa cái nhu cầu ẩm thực đa dạng.
Truyền thuyết về bánh chưng, bánh dày
Theo truyền thuyết, sau khi đánh giặc Ân, Vua Hùng thứ 6 ra lệnh cho các người con dâng lễ vật lên vua, lễ vật nào đặc biệt ý nghĩa, vua sẽ truyền ngôi lại cho người đó. Các người con của vua đều tìm những của ngon, vật lạ dâng lên vua cha. Chỉ trừ người con thứ 18 của Vua Hùng là Lang Liêu tính tình thuần hậu, chí hiếu, song vì mẹ mất sớm, cũng như tài sản không giàu có như những người anh, Lang Liêu hổ thẹn chẳng có gì để dâng lên cho vua.
Lúc này trong cơn mê ngủ, Lang Liêu nằm mơ thấy vị thần mách bảo: “Vật trong trời đất không có gì quí bằng gạo, là thức ăn nuôi sống người. Nên lấy gạo nếp làm bánh hình tròn và hình vuông, để tượng trưng Trời Đất. Lấy lá bọc ngoài, đặt nhân trong ruột để tượng hình cha mẹ sinh thành”.
Lang Liêu tỉnh dậy và thực hiện theo để dâng lên Vua Hùng. Vua ăn thấy ngon và hỏi về ý nghĩa của bánh. Sau khi nghe về câu chuyện do người con kể lại, vua xúc động và đặt tên bánh là “Bánh chưng” với hình vuông tượng trưng cho Đất; “bánh dày” với hình tròn tượng trưng cho trời. Và như thế cứ đến ngày Tết, vua lệnh cho dân chúng làm hai loại bánh này. Để dâng lên tổ tiên cầu mong tổ tiên phù hộ mang đến vụ mùa thuận lợi cho một năm mới.
Ý nghĩa của bánh chưng, bánh dày ngày Tết cổ truyền
Cùng với truyền thuyết xa xưa ấy, chiếc bánh chưng, bánh dày gói ghém trong đó cả một nền văn minh nông nghiệp lúa nước thời bấy giờ. Bên ngoài của chiếc bánh chưng là lá dong gói có sẵn trong tự nhiên. Bên trong được chế biến từ gạo nếp, đậu xanh, hành, thịt heo,… Đều là những nguyên liệu nấu ăn truyền thống của dân tộc.
Chính vì vậy bánh chưng xuất hiện vào ngày Tết để thể hiện sự biết ơn trời đất đã cho mưa thuận gió hòa. Để mùa màng bội thu đem lại cuộc sống ấm no cho con người. Bánh chưng Tết cũng thể hiện được chữ hiếu của người con với cha mẹ. Chính vì thế mà phong tục dùng bánh chưng làm quà biếu dâng lên cha mẹ cũng từ đây mà có.
Còn bánh dày với hình tròn, màu trắng nõn, mặt trên hình vòng cung giống như bầu trời. Người Việt xưa quan niệm rằng bầu trời là nơi cư ngụ của thần linh. Vì vậy bánh dày thường được dùng để tế trời, tế thần cầu mong thời tiết thuận lợi, cho một năm ấm no.
Bánh chưng, bánh dày đã trở thành một nét văn hóa. Một món ăn truyền thống và lâu đời ở Việt Nam. Nét độc đáo này đã góp phần làm đẹp hình ảnh Việt trong mắt bạn bè quốc tế. Dù ai xa quê cũng mong được về nhà bên nồi bánh mỗi dịp giao thừa đón năm mới.
